طراحی و نقاشی سنتی ایران

طراحی سنتی و نگارگری

طراحی نقوش سنتی

بی شک یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد هنرهای سنتی ایران و من جمله صنایع دستی نگاره ها، نقوش و طرح‌های سنتی است که به مدد ذوق سرشار، قدرت ابتکار و توانمندی بی نظیر طراحان در اجرا بر اثری پدید می آید. این نقوش که به طور عمده شامل نقوش شکسته و نقوش گردان است از خطوط گیاهان، جانوران و اشیاء الهام گرفته شده است و کمتر به صورت واقعی و به طور عمده به صورت انتزاعی و تجریدی به طرح در می آید و زینت بخش سفالینه ای، زیر اندازی، اثری فلزی، محصولی چوبی، آبگینه ای، رودوزی خاص، منسوجی و ... می شود تا با توجه به رنگ و فرم مخاطب را تحت تأثیر قرار داده و به تفکر و تعمق وادار کند. این مهم یعنی طراحی سنتی بالاترین اهمیت را در مجموعه هنرهای سنتی ایران دارد.

نگارگری

نگارگری یا نقاشی ایرانی که از زمان مانی نگارگر چیره دست ایرانی در دوره‌ی ساسانی موجودیت می یابد دارای اصول و ضوابط خاص و ویژگی‌هایی است که آن را نه تنها از نقاشی اوراپایی بلکه از مینیاتور هم که به غلط نگارگری به کار گرفته شده است، متفاوت می سازد.

برخی از مهمترین این نکات به شرح زیر است:

۱- عدم رعایت بعد و پرسپکتیو در اثر

۲- عدم رعایت سایه و روشن در کار

۳- پرهیز از واقعیت مشهود و روی آوردن یا نیل به حقیقت. (دوری از دنیای هست ‌ها و توجه به جهان بایدها)

۴- خیالی نگاری به جای ثبت عین موجود و طبعاً استفاده از رنگ‌های آرمانی به جای رنگ‌های موجود در دسترس. عمده ترین ویژگی‌های نگارگری به ویژگی‌های بینشی، مضمونی، ساختاری، کارکردی و فنی آن مربوط می شود که در مجموع باعث شده است که نگارگران ایرانی از این هنر برای ترسیم و نقاشی تصاویر زیبا و پرمفهوم در کتابها و نیز دیوارها بهره گیرند و از این رو این هنر شاخص از قدیم الایام بیشتر در خدمت هنر کتاب آرایی و دیوار نگاری بوده گو این که امروزه بیشتر در تابلوهای زیبا و پرده‌های چشم نواز تجلی پیدا می کند.

شاخص ترین نگارگر ایرانی پس از "مانی"، "استاد کمال الدین بهزاد هراتی" - نگارگر مکاتب هرات و تبریز دوم - است و در دوران معاصر باید از "استاد محمود فرشچیان" نام برد که آثار بی همتایی را ارایه کرده است.

مکاتب مهم نگارگری ایران نیز عبارت است از:

۱- مکتب هرات (دوره‌ی تیموری)

۲- مکتب شیراز (دوره‌ی ایلخانی)

۳- مکتب تبریز اوّل (دوره‌ی ایلخانی)

۴- مکتب تبریز دوم (دوره‌ی صفوی)

۵- مکتب قزوین (دوره‌ی صفوی)

۶- مکتب اصفهان (دوره‌ی صفوی)

۷- مکتب تهران (دوره‌ی معاصر).

که البته هر کدام دارای ویژگی‌های خاص و نگارگران چیره دستی بوده است و از هر مکتب نیز آثار بی نظیر یا کم نظیری به جای مانده است. من جمله آن که شاهنامه‌هایی که از دوران‌های مختلف به ویژه دوره‌ی صفوی به جای مانده هر یک شاهکاری از کتاب آرایی و طبعا‍ً نگارگری  محسوب می شود.

تذهیب

تذهیب عبارت است از حاشیه‌های تزیینی با نگاره‌های هندسی و یا نگاره‌های نباتی که برای آراستن سوره ‌ها یا آیات کلام ا... مجید، کتاب ها، آثار نگارگری و خوشنویسی استفاده می شود و معمولاً با سه رنگ طلایی، لاجوردی و سرخ همراه است. این هنر هم - البته با نام زرنگاری - از زمان مانی مرسوم بوده است.

تشعیر

تشعیر عبارت است از حاشیه‌های تزیینی یا تزییناتی در متن که افزون بر نگاره‌های هندسی و نباتی می تواند دارای نگاره‌های حیوانی (واقعی و افسانه ای) هم باشد و معمولاً تک رنگ - عمدتاً طلایی رنگ - است تفاوت‌های تذهیب و تشعیر عبارت است از:

• در تذهیب از سه رنگ طلایی، لاجوردی، و سرخ استفاده می شود ولی تشعیر تک رنگ است.
• تذهیب، در حاشیه به کار می رود ولی تشعیر می تواند هم در حاشیه و هم در متن مورد استفاده قرار می گیرد.
• در تذهیب باید صرفاً از نگاره‌های هندسی و نباتی استفاده شود ولی در تشعیر افزون بر نگاره‌های مذکور، از نگاره‌های حیوانی هم استفاده می کنند.

نقاشی قهوه خانه ای

این نوع نقاشی، در اصل ارتباطی به قهوه خانه ندارد و در واقع باید آن را خیالی سازی نامید. ولی از آنجا که به نخستین هنرمندان این هنر، تابلوها و پرده هایشان را در قهوه خانه ‌ها و به هنگام نوحه سرایی، مدیحه سرایی، شاهنامه خوانی، نقالی و یا روایت عشاق معروف به تصویر درآورده اند. به نقاشی قهوه خانه ای هم مشهور شده است. پیشینه‌ی این هنر به دوره‌ی صفویه و اوج آن به دوره‌ی قاجاریه مربوط می شود. خیالی سازی بر دو نوع مضمون است: اول با مضامین حماسی که خود شامل مضامین حماسی مذهبی و مضامین حماسی ملی می شود. دوم - مضامین تغزلی که در واقع خیالی سازی از عشاق معروف است و بعضاً مجالس بزم را هم شامل می شود. از شاخص ترین هنرمندان خیالی ساز باید از: محمد مدبر، قوللر آغاسی (پدر و پسر)، عباس بلوکی فر، کاظم چلیپا، حسین همدانی، اسماعیل زاده و محمّد فراهانی نام برد.

نقاشی گل و مرغ

این نوع نقاشی در دوره‌ی صفویه از دو کشور اروپایی (فرانسه و ایتالیا) و دو کشور آسیایی (هند و چین) به ایران وارد شد و در دوره‌ی قاجاریه به اوج رسید و به صورت هنر روغنی سازی ( = نقاشی زیرلاکی یا لاکی روغنی) جلوه کرد. البته امروزه نقاشی گل و مرغ بر بوم‌های مختلفی هم آورده می شود که ممکن است از کاغذ فشرده شده یا چوب نباشد. در رابطه با این نوع نقاشی که امروزه رنگ و بوی کاملاً ایرانی هم یافته است، گفته اند که تداعی کننده‌ی بهار، اوقات خوش و شادی و شادمانی است.

نقاشی پشت شیشه

این هنر از دوره‌ی زندیه و از شهر شیراز آغازیدن گرفته است و به طور عمده با مضامین مذهبی و البته گاه با دیگر مضامین و سوژه ‌ها مطرح می شود و مهارت خاصی می طلبد. چرا که نخستین رنگی که به کار گرفته می شود در واقع - برخلاف نقاشی معمولی – رنگ نهایی است. امروزه هنرمندان معدودی به این هنر می پردازند.