رنگرزی با رنگ‌های گیاهی و اسیدی

این مواد مانند همگی مواد دباغی، گیاهی عصاره‌هایی هستند که با روش‌های استخراج از گیاهان جدا می‌شوند. از دیدگاه نظری جذب آنها از همان ساز و کارهای گفته شده در دباغی گیاهی پیروی می‌کند. یکی از موارد معروف عصاره Log Wood است. این مواد با افزایش نمک‌های گوناگون به محیط رنگرزی، ایجاد شیدها و رنگ‌های مختلفی می‌کنند. برای نمونه افزایش سولفات فرمیک عصاره گیشاه نامبرده ایجاد رنگ سیاه می‌نماید. لیکن افزایش سولفات مس رنگ قرمز تیره - بنفش می‌دهد. دخالت مواد کانی در رنگرزی را دندانه گویند یا به گفته دیگر برای اینکه یک ماده رنگی بتواند از روی سطح به درون الیاف نفوذ کند از موادی به نام دندانه استفاده می‌گردد.

دندانه‌هایی که در رنگرزی چرم به کار می‌روند دو گونه هستند:

یکم: دندانه‌های کانی مانند کلرورها و سولفات‌ها

دوم دندانه‌های نباتی مانند مازوج - سماق - پوست بلوت و غیره. مواد مازوجی نیز در صنعت رنگرزی چرم شامل موادی هستند که بیشتر با اسیدها واکنش داده و ماده غیر قابل حل بر روی رخ چرم تشکیل می‌دهد و باعث ثبات رنگ می‌گردد. از جمله مواد مازوجی مانند پوست گردو و کاج و بلوت را می‌توان نام برد.

روند چهارگانه رنگرزی چرم با رنگ‌های دندانه‌ای

یکم: شستن چرم

• آمونیاک ۲۵ درصد	50 میلی لیتر
  بلانکيت	50 گرم در لیتر
  نفوذ دهنده	یک گرم در لیتر
  L/R	20:۱
  دما	30 درجه سانتی‌گراد
  زمان	۲ تا ۳ ساعت

دوم: مرحله دندانه دادن

• بی‌کرومات پتاسیم	۵/۲ گرم در لیتر
  نمک خوراکی	20 گرم در لیتر
  نفوذ دهنده آنیونیک	۱/۰ گرم در لیتر
  دما	۳۲ درجه سانتی‌گراد
  زمان	۱۲ ساعت یا یک شب

• بدون شست و شو آب آن را می‌گیریم

سوم: مرحله رنگرزی

سپس با افزودن آب اکسیژنه ۳. درصد رنگرزی را معمولاً ۵ تا ۶ ساعت ادامه می‌دهیم. سپس پوست را خوب می‌شوئیم.

چهارم: مرحله شستشوی

• در پایان خوب شست و شو می‌دهیم و آب آن را یکسره می‌گیریم.

یک نسخه رنگرزی چرم با رنگ گیاهی مانند سماق

شناخته ترین دندانه‌های کاربردی چرم‌سازی

۱. سولفات آهن

۲. فرو سولفات

۳. پتاسیم یا سدیم

۴. دی کرومات و کرومات

۵. سولفات مس

٦. سولفات کروم

۷. سولفات آلومینیوم {Al₂(So₄)₃,18H₂o}

غلظت همگی محلول‌های یاد شده ۲۵ گرم در لیتر است 20: ۱ =L/R و چندان اثری ندارد.

مدت زمان دندانه دادن ۱۲ تا ۴۸ ساعت است.

8. ۵/۶ = PH

بی‌کرومات پتاسیم (Na₂CR₂O₇,2H₂O)

کرومات سدیم (Na₂CRO₄)

استات آلومینیوم [₃(AL(C₂H₈O₂]

کروم دو تارتر یا درد شراب یا پتاسیم اسید تارتارات (CO₂ K.(CHOH-CHOH-CHOH) 

دندانه دادن پوست یا چرم با زاج سفید (سولفات آلومینیوم)

حمام دندانه برای هر لیتر آب با (دو دندانه)

محلول بالا را ۳. دقیقه خوب می‌جوشانیم تا یکسره حل شود.

رنگرزی با رنگ‌های اسیدی

این گونه رنگ متداولترین انواع رنگ‌های مورد کاربردی در صنعت چرم و پوست می‌باشند. آنها مولکول‌هایی بزرگ آلی هستند که دست کم یک گروه اسیدی مانند سولفونیک اسید در خود دارند. روی هم رفته می‌توان رنگ اسیدی را به صورت مولکول A-H نشان داد و هنگامی که با یک قلیا خنثی شود به صورت +AX در می‌آیند. در PH زیر نقطه ایزوالکتریک پوست گروه‌های آمین آزاد انتهایی رشته‌های پروتئینی بار مثبت به خود می‌گیرند و در این حالت آنیون رنگینه اسیدی جذب آنها می‌گردد. در PH پایین حدود ۲ تا ۳ گروه‌های آمیدی نیز پروتونه شده رنگینه اسیدی را جذب می‌نمایند. البته فرآیند پروتونه شدن تنها با گروه‌های آمین نیست بلکه همه آمینو اسیدهای کاتیونی قادر به پروتونه شدن و جذب رنگ خواهند بود.

وجود کاتيون کروم در چرم دباغی شــــده کرومی سریع و قوی می‌باشد، وارونه آن در دباغی آلدئیدی گروه‌های آمینی پروتئین نا فعال شده در نتیجه رنگرزی چرم دباغی شده با آلدئید با رنگ اسیدی دشوارتر می‌باشد. برای رنگرزی سطحی چرم‌های کرومی معمولاً بدون خنثی‌سازی وت بلو رنگرزی در 200 درصد آب و در بالابان انجام می‌پذیرد و پس از زمانی در چرخش بالابان ۱ درصد اسید فرمیک اضافه می‌گردد. برای رنگرزی عمقی چرم لازم است نخست وت بلو با آمونیاک خنثی گردد تا نفوذ رنگ به درون چرم ممکن گردد. پس از نفوذ رنگ اسید لازم برای تثبیت رنگ افزوده می‌گردد.

از آنجایی که ساختمان پوست و پشم هر دو از پروتئین تشکیل شده است در بسیاری از مواقع روند رنگرزی یکسان است. یادداشت‌هایی که در پی می‌آید چگونگی رزنگرزی الیاف پشم و روش سنجش رنگرزی آن با چرم را به روشنی پاسخ داده است.

چونین رنگ‌هایی کم و بیش از ترکیب‌های منو آزوئیک هستند که در محیط اسیدی یا خنثی، چرم یا پشم یا رنگ، تولید نمک کرده و با جذب شدن، تولید رنگ ماندگاری را روی چرم یا پشم نمایان می‌سازد.

روند رنگرزی

الف) برای یکنواخت شدن رنگ روی الیاف از افزودن نمک یعنی سولفات سدیم بهره می‌گیرند.

ب) جذب رنگ و رمق کشی با افزودن اسید انجام و معمولاً از اسید سولفوریک سود می‌برند.

پ) مواد کمکی همانند یکنواخت کننده می‌باشد مانند:

همانگونه که پیشتر گفته شد، رنگ‌های اسیدی کم و بیش از ترکیب‌های منو آزوئیک بوده که در محیط اسیدی قوی و یا اسیدی ضعیف یا خنثی جذب الیاف پشم یا پوست می‌گردد.

این رنگ‌‌ها خود از دید جذب رنگ به سه دسته بخش می‌شوند:

۱. اسیدی قوی یا (Levelling)

۲. اسیدی میلینگ یا محیط اسید ضعیف یا (milling)

۳. محیط خنثی (super-milling)

رنگرزی با رنگ‌های اسیدی روی چرم و پشم به سه روش انجام می‌گیرد:

الف) اسیدی قوی (levelling) حمام رنگ از مواد زیر خواهند بود.

سولفات سدیم ۵ تا ۱. درصد

اسید سولفوریک ۲ = PH

دما = جوش

زمان = یک ساعت

این روش رنگرزی به سبب ثبات خوب از دیدگاه نوری بیشتر برای رنگرزی پشم کاربرد دارد رنگ‌هایی که (۲ =PH) در محیط اسیدی قوی به کار می‌روند، در زیر آمده است:

ب) اسیدی ضعیف یا میلینگ حمام رنگ به قرار زیر و در pH تا ۵/۵ آماده می‌شود.

• 
  

  سولفات سدیم	۵ تا 10 درصد
  اسید اسیتیک 005٪ یا اسید اگزالیک یا اسید فرمیک	۵/۱ تا ۴ درصد
  دما	۵۵ درجه سانتی‌گراد
  زمان	یک ساعت

رنگ‌هایی که همراه این روش در رنگرزی به کار می‌روند دارای پایداری نوری کمتری می‌باشند. این رنگ‌‌ها عبارتند از:

پ) سوپر میلینگ (super milling)  این دسته از رنگ‌‌ها که در محیط اسیدی بسیار ضعیف و یا خنثی، کار می‌شوند با حمام زیر رنگرزی می‌گردند:

• 
  

  سولفات سدیم	۵ تا 10 درصد
  استات سدیم	۳ تا ۶ درصد
  دما	۵۵ درجه سانتی‌گراد
  زمان	یک ساعت

این گونه رنگرزی از دیدگاه پایداری متفاوت بوده و بیشتر برای پشم به صورت آزاد و توده کاربرد دارد مانند:

برای گرفتن رنگ پشمی یا چرم که با رنگ اسیدی رنگ شده است می‌توان از یک ماده احیاکننده مانند ئیدرو سولفیت یا دکرولین به اندازه ۲ تا ۴ درصد همراه با ۱ درصد اسید فرمیک و با زمان 20 تا 30 دقیقه در دمای 90 درجه استفاده کرد. افزودن 30 تا 50 درصد آلدئید فرمیک به حمام بالا، عمل گرفتن رنگ را تسریع کرده و از کشیده شدن الیاف و کم شدن مقاومت آن جلوگیری می‌کند.

روشی رنگرزی با رنگ‌های اسیدی به صورت زیرین است:

نخست پوست را در حمام ۵/۳ = PH وارد می‌کنیم و پس از ۱۵ دقیقه رنگ را به حمام می‌افزاییم و سپس 60 دقیقه عمل رنگرزی را ادامه می‌دهیم، سپس با افزودن اسید فرمیک به ۳ = PH می‌رسد برای 30 دقیقه پوست در حمام رنگرزی ادامه پیدا می‌کند آن گاه چرم را خوب شسته و پس از شست و شو عمل روغن زدن و تکمیل را روی آن انجام می‌دهیم.

جمع زمان رنگرزی مساوی است با:

• 
  

  آماده کردن و کشتن پوست	120 دقیقه
  جمع رنگرزی	120 دقیقه
  شست و شوی پایانی	30 دقیقه
  جمع	270 دقیقه

رنگرزی پوست با رنگ‌های اسیدی از شرکت CIBA

پیش از رنگرزی حمام کشتن پوست = قرار دادن پوست در ۸ تا ۹ = PH

•                         

  آمونیاک	۲ درصد
  نفوذ دهنده	۱ درصد
  L/R	20: ۱
  دما	40 درجه سانتی‌گراد
  زمان	120 دقیقه

رنگرزی با رنگ‌های Kiton) Ciba)

• 
  

  اسیدفرمیک	۲ درصد
  رنگ	۲ درصد
  نفوذ دهنده	20: ۱
  L/R	۲ درصد
  دما	60 – ۵۵ درجه سانتی‌گراد